De schepping van het eerste mensenpaar Adam en Eva met een voorstelling van het christelijk-geocentrisch wereldbeeld. Miniatuur
door Simon Marmion uit de Livre des sept âges du monde (“Boek over de Zeven Tijdperken van de Wereld”), omstreeks 1455
voltooid voor Jan de Croy en Philippe de Croy, graven van Chimay (Koninklijke Bibliotheek Albert I, Brussel).
Binnen de Middelnederlandse literatuur neemt de artesliteratuur een bijzondere maar meestal verwaarloosde plaats in.
In de handschriften en vroege boekdrukken die tot deze genre worden gerekend, leerde de middeleeuwse mens hoe de natuur en
de kosmos was opgebouwd. Veel van deze kennis ging terug op die van Griekse geleerden en compilators uit de oudheid die via
Arabische vertalingen later naar het Latijn en vervolgens naar het Middelnederlands werden vertaald.
De hieronder gegeven bibliografie heeft met name betrekking op de artesliteratuur over de astronomie (sterrenkunde), astrologie
en tijdrekenkunde.
Het wereldbeeld van de middeleeuwen was gebaseerd op het geocentrisch wereldbeeld van de oudheid. Hierbij werd de aarde
centraal en onbeweeglijk voorgesteld. Hieromheen bewogen zich respectievelijk de maan, Mercurius, Venus, de zon, Mars, Jupiter,
Saturnus en tenslotte de sfeer van de vaste sterren. Daarbuiten en onzichtbaar vanaf de aarde bevond zich de sfeer van de engelen
en de andere bewoners van de christelijke hemel.
De aarde werd als een ronde sfeer beschouwd. De hardnekkige maar onjuiste mythe dat men toen in een platte aarde geloofde is
gebaseerd op een 19de-eeuwse misvatting. Dat de aarde rond was was logisch voor een ieder die verre reizen had gemaakt – naar
mate men naar het zuiden of naar het noorden reisde, stond de zon immers hoger of lager aan de hemel. Ook vorm van de aardschaduw
tijdens een maansverduistering bewees dat de aarde rond was.
De middeleeuwse ‘natuurkunde’ was gebaseerd op die van de Griekse filosoof Aristoteles van Stagira (4de eeuw v.Chr.).
Alle verschijnselen in de bovenmaanse wereld waren gebaseerd op cirkelvormige bewegingen en waren onveranderlijk en eeuwigdurend.
Alle verschijnselen in de ondermaanse wereld waren gebaseerd op de wisselwerking van materiedeeltjes (samengesteld uit
‘aarde’, ‘water’, ‘lucht’ of ‘vuur’) en waren slechts tijdelijk van duur.
Hoffmannn von Fallersleben, August Heinich, Horae Belgicae: Studio atque opera Hoffmanni Fallerslebensis (Editio
Secunda) (Hannover: Carl Ruempler, 1856/57), Pars prima, pp. 94-111
[Internet Archive link].
Wildiers, Max, Kosmologie in de westerse cultuur: Historisch-kritisch essay (Kapellen/Kampen: DNB/Uitgeverij
Pelckmans/Uitgeverij Kok Agora, 1988).
Jansen-Sieben, Ria, Repertorium van de Middelnederlandse Artes-literatuur (Utrecht: HES, 1989) – voor
aanvullingen, zie:
Vanderjagt, Arie Johan, “Bouw en ordening van aarde en heelal: Geografie, fysica, kosmologie”, in:
E.P.M. Stoffers (ed.), De middeleeuwse ideeënwereld, 1000-1300 (Heerlen/Hilversum: Open Universiteit/Uitgeverij
Verloren, 1994 [= Middeleeuwse Studies en Bronnen, nr. LXIII]), pp. 145-169.
Huizenga, Erwin, Lie, Orlanda S.H. & Veltman, Lenny M., “Een wereld van kennis”, in: E. Huizenga,
O.S.H. Lie & L.M. Veltman (eds.), Een wereld van kennis: Bloemlezing van de Middelnederlandse artesliteratuur
(Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002 [= Artesliteratuur in de Nederlanden, nr. 1), pp. 11-36.
Veltman, Lenny M., “Een breed spectrum tussen hemel en aarde: Astronomie in verzamelhandschriften”, in:
O.S.H. Lie & J. Reynaert (eds.), Artes in context: Opstellen over het handschriftelijk milieu van Middelnederlandse
artesteksten (Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2004 [= Artesliteratuur in de Nederlanden, nr. 3]), pp. 59-78.
Vermij, Rienk H., Kleine geschiedenis van de wetenschap (Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds, 2006) – met name
hoofdstukken 1 & 2.
Monsterlijke wezens die de randen van de bekende wereld bewoonden. Miniaturen (omstreeks 1350) uit Der naturen bloeme van
Jacob van Maerlant (Koninklijke Bibliotheek, Den Haag).
De natuurencyclopedie Der naturen bloeme, welk omstreeks 1270 werd voltooid door Jacob van Maerlant (c. 1230/35-1300?),
geeft in bijna 17.000 versregels een beschrijving van alles dat leeft en de aarde bewoont. Het werk is in dertien boeken verdeeld en beschrijft
achtereenvolgens de mens, mensenrassen en wondervolkeren (boek I), de viervoetige dieren (boek II), de vogels (boek III),
de zeemonsters (boek IV), de vissen (boek V), de slangen (boek VI), de ‘wormen’ [insecten] (boek VII), de
gewone bomen (boek VIII), de specerijbomen (boek IX), de geneeskrachtige kruiden (boek X), vermaarde bronnen en rivieren
(boek XI), de mineralen en talismans (boek XII) en de metalen (boek XIII).
Zijn belangrijkste bron was het werk Liber de natura rerum van de Dominicaan Thomas van Cantimpré (ca. 1245).
Bormans, Jan-Hendrik, Der Naturen Bloeme van Jacob van Maerlant, met
inleiding, varianten van hss., aenteekeningen en glossarium: Eerste Deel (Brussel:
M. Hayez, 1857)
[Google Books link] – bevat slechts
de eerste vier boeken.
Verwijs, Eelco, Jacob van Maerlant’s Naturen Bloeme (Groningen: J.B. Wolters, 1872/78 [= Bibliotheek van
Middelnederlandsche Letterkunde, nrs. 7, 8, 14, 18 & 21]), 2 delen
[Internet Archive link /
dbnl link] – herdrukt in 1980 door Gijsbers
en Van Loon (Arnhem).
Gysseling, Maurits & Pijnenburg, Wilhelmus Johannes Juliana, Der Naturen Bloeme (Den Haag: Nijhoff, 1981 [= Corpus
van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300), reeks II
[Literaire handschriften], deel 2]) [dbnl link].
De volgende werken bevatten bloemlezingen uit van Maerlants Der naturen bloeme:
Burger, Peter, Jacob van Maerlant: Het boek der natuur (Amsterdam: Querido, 1989 [= Griffioen Reeks])
[dbnl link] – een 2de [verbeterde] druk
verscheen in 1995.
van der Voort, Marcel Johannes Maria, “Van serpenten met venine”: Jacob van Maerlant’s boek over
slangen hertaald en van herpetologisch commentaar voorzien (Hilversum: Uitgeverij Verloren, 1993 [= Middeleeuwse
Studies en Bronnen, nr. XXXIV]).
Biesheuvel, Ingrid, Maerlants werk: Juweeltjes van zijn hand (Amsterdam: Uitgeverij Ambo/Amsterdam University
Press, 1998), pp. 312-353.
van der Voort, Marcel Johannes Maria, “Dat seste boec van serpenten”: Een onderzoek naar en een uitgave
van boek VI van Jacob van Maerlants Der naturen bloeme (Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2001 [= Middeleeuwse
Studies en Bronnen, nr. LXXV]).
De astrologische eigenschappen van de planeet Mercurius. Miniatuur (15de eeuw) uit de Natuurkunde van het Geheelal (Herzog
August Bibliothek, Wolfenbüttel).
De Natuurkunde van het Geheelal is een Middelnederlands leerdicht uit de tweede helft van de 13de eeuw over de
kosmos. Bij de eerste moderne uitgaven van dit werk werd het nog toegeschreven aan een zekere Gheraert Lienhout, maar de auteur
van dit werk is onbekend.
Bilderdijk, Willem, “Verslag van verschillende handschriften van de Natuurkunde des Heelals, thands gewoonlijk
toegeschreven aan Broeder Gheraert”, in: Taal- en Dichtkundige Verscheidenheden: Vierde Deel
(Rotterdam: J. Immerzeel Junior, 1823), pp. 71-96 [Internet Archive link].
Visscher, Lodewijk Gerard, Natuurkunde van het heelal door Geerart Lienhout, benevens eene verhandeling over hetzelfde
onderwerp door Broeder Thomas (Utrecht: L.E. Bosch en Zoon, 1840).
Clarisse, Johannes, Sterre- en Natuurkundig Onderwijs, gemeenlijk genoemd: Natuurkunde van het Geheel-Al, en
gehouden voor het werk van zekeren Broeder Gheraert: Een Nederduitsch oorspronkelijk leerdicht uit het laatst der XIIIe of
het begin der XIVe eeuw: Uitgegeven naar vijf zeer oude handschriften, met gebruikmaking van vier latere maar zeer naauwkeurige
afschriften, met eene inleiding en aanteekeningen (Leiden: S. & J. Luchtmans, 1847 [= Nieuwe Reeks van Werken
van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden, dl. 4]) [Google books link].
de Vooys, Cornelis Gerrit Nicolaas, “Broeder Thomas’ tractaat over natuurkennis”, Tijdschrift voor Nederlandse
Taal- en Letterkunde, 37 (1918), 271-277 [dbnl link].
Jansen-Sieben, Ria, De natuurkunde van het geheelal: Een 13de-eeuws Middelnederlands leerdicht (Brussel: Paleis der
Academieën, 1968 [= Collection des anciens auteurs belges: Classe des lettres et des sciences morales et politiques, nouv.
sér., nr. 7]), 2 delen [dbnl link].
van Gijsen, Annelies, “Een verknipt rijmpje en de optiek van de verstrooide blik”, in: W.P. Gerritsen, A. van
Gijsen & O.S.H. Lie (eds.), Een school spierinkjes: Kleine opstellen over Middelnederlandse artes-literatuur (Hilversum:
Uitgeverij Verloren, 1991 [= Middeleeuwse Studies en Bronnen, nr. XXVI]), pp. 77-79.
Broekhuijsen, Klara H., “Imagining the Stars: The Miniatures of the Natuurkunde van het Geheelal in the Herzog August
Bibliothek in Wolfenbüttel”, Quærendo: A Journal Devoted to Manuscripts and Printed Books, 52 (2022),
3-44 [doi link /
WEMAL link].
Titel pagina van de eerste druk van het Boek van Sidrac (Leiden,
1495).
Het Boek van Sidrac is een Middelnederlandse bewerking van het oud-Franse Livre de Sidrac, la fontaine de
toutes sciences, dat dateert uit de tweede helft van de 13de eeuw. Het werk werd ook vertaald in het Engels, Italiaans
en het Deens. De Middelnederlandse vertaling dateert uit de eerste kwart van de 14de eeuw en werd in Antwerpen gemaakt.
Het werk is geschreven als een dialoog waarin Boctus, een heidense koning die
ongeveer duizend jaar voor onze jaartelling leefde, vragen stelt over allerhande zaken die dan
beantwoord worden door de filosoof Sidrac, een afstammeling van Japhet, die 847 jaren na de dood van Noach werd geboren.
Veel van de behandelde vragen hebben betrekking op de kosmos, astronomie, astrologie en tijdrekenkunde.
de Pauw, Napoleon, “Over den Sydrac en een nieuw Middelnederlandsch gedicht met dien naam”, Verslagen en
mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde, jaargang 1919, pp. 421-437
[dbnl link].
van Tol, Johannes Fredericus Josephus, Het Boek van Sidrac in de Nederlanden (Amsterdam: Paris, 1936)
[dbnl link].
Glas, Bineke & Voogd, Sacha, “De wereld volgens Sidrac”, W-MAIL (Werkgroep Middelnederlandse
Artes-Literatuur), 5 (2004), nr. 2, pp. 14-27.
Lie, Orlanda S.H., Banda, Mirjam, Feringa, Wilma, Lunter, Trees, Saan, Marjolijn, Staal, Jaap & Verbeek, Gerrit, Het
boek van Sidrac: Een honderdtal vragen uit een middeleeuwse encyclopedie (Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2006 [=
Artesliteratuur in de Nederlanden, nr. 5]).
Het geocentrische wereldbeeld zoals voorgesteld in de Van den proprieteyten der dinghen van Bartholomaeus Anglicus (Haarlem,
1485).
De Franciscaanse scholasticus Bartholomaeus Anglicus (vóór 1203 - 1272) schreef omstreeks het midden van de dertiende eeuw een encyclopedisch werk dat
bekend staat als De proprietatibus rerum. Het werk is in 19 boeken opgedeeld en behandeld achtereenvolgens God (boek 1), de engelen (boek 2),
de ziel (boek 3), de vier elementen (boek 4), het menselijk lichaam en zijn levenstadia (boeken 5 t/m 7), de aarde en de hemelsferen (boek 8),
tijdrekenkunde (boek 9), materie en vorm (boek 10), de sfeer van lucht en haar bewoners (boeken 11 & 12), de sfeer van water (boek 13), de
bergen (boek 14), de werelddelen (boek 15), stenen en metalen (boek 16), geneeskrachtige kruiden en planten (boek 17), de dieren (boek 18) en
de zintuigen (boek 19).
De Latijnse tekst werd vele malen vertaald en de Haarlemse drukker Jacob Bellaert bracht in 1485 een Nederlandse vertaling uit.
Gondrie, Irma M., Van de werelt ende van de materialike lichamen des hemels: Het achtste boek van Bartholomaeus Anglicus’
De proprietatibus rerum in een Middelnederlandse vertaling (Utrecht: Instituut De Vooys voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 1981
[= Ruych-Bewerp, nr. XI]), 2 delen.
Saskia Bogaart, Geleerde kennis in de volkstaal: Van den proprieteyten der dinghen (Haarlem 1485) in cultuurhistorisch perspectief
(Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2004 [= Artesliteratuur in de Nederlanden, nr. 4]).
Gondrie, Irma M. (ed.), Eyn corte decleringhe deser spere (Utrecht: Instituut De Vooys voor Nederlandse Taal- en Letterkunde,
1983 [= Ruych-Bewerp, nr. XV]), 2 delen [dbnl
link].
van Dijk, Hans, “Als ons die astrominen lesen: Over het abele spel Vanden Winter ende vanden Somer”, in: A.M.J.
van Buuren, H. van Dijk, O.S.H. Lie & F.P. van Oostrom (eds.), Tussentijds: Bundel studies aangeboden aan W.P. Gerritsen ter
gelegenheid van zijn vijftigste verjaardag (Utrecht: HES Uitgevers, 1985 [= Utrechtse Bijdragen tot de Mediëvistiek,
nr. 5]), pp. 56-70 & 333-335.
van Gijsen, Johanna Elisabeth, Liefde, Kosmos en Verbeelding: Mens- en wereldbeeld in Colijn van Rijsseles Spiegel der Minnen
(Groningen: Wolters-Noordhoff/Forsten, 1989 [= Neerlandia Trajectina, nr. 30]).
Huizenga, Erwin, “Die 100 capittelen van astronomijen: Tekst en traditie van een Middelnederlands astrologie traktaat”,
Scientiarum Historia, 16 (1990), 29-55.
Huizenga, Erwin, “Een Middelnederlands centiloquium”, Scientiarum Historia, 18 (1992), 49-59.
Huizenga, Erwin, “Vanden XII teikenen des hemels: Mogelijkheden en moeilijkheden bij de localisering van een Middelnederlands
codex met gebruik van horoscopen”, in: H. van Dijk, M.A. Schenkeveld-van der Dussen & J.M.J. Sicking (eds.), In de
zevende hemel: Opstellen voor P.E.L. Verkuyl over literatuur en kosmos (Groningen: Passage, 1993), pp. 44-51.
Veltman, Lenny M., “Een astrologisch traktaat voor een adellijke dame: Aleid van Zandenburg en de Berlijnse codex mgq 1404”,
in: E. Huizenga, O.S.H. Lie & L.M. Veltman (eds.), Een wereld van kennis: Bloemlezing van de Middelnederlandse
artesliteratuur (Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002 [= Artesliteratuur in de Nederlanden, nr. 1), pp. 85-105.
Reynaert, Joris, “Astrologie en determinisme in Middelnederlandse teksten omstreeks 1300”, Spiegel der letteren,
46 (2004), 105-131.
Reynaert, Joris, “Wereldbeeld en astrologie in Middelnederlandse didactische literatuur (tot ca. 1400)”,
Nederlandse letterkunde, 9 (2004), 210-236.
Reynaert, Joris, “Met de zodiak op drift: Structuur en 'stemmen' in Jan van Leeuwens 'Vanden seven teekenen der
sonnen’”, Queeste: Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden, 12 (2005), 97-126.
De relatie tusen de tekens van de dierenriem en de verschillende organen en ledematen van de mens. Bladzijden uit
Der Scaepherders Kalengier (1514), fols. C.viii v-D.i r (Universiteitsbibliotheek Gent).
Vanaf de late oudheid tot ver in de 17de eeuw speelde de astrologie een grote rol in de geneeskunde. Volgens de
humoraal-temperamentenleer van de Grieks-Romeinse arts Galenus (2de eeuw n.Chr.) was de verdeling van de vier humoren of lichaamssappen
(bloed, slijm, gele gal en zwarte gal) in het menselijk lichaam bepalend voor de gezondheid. De kwaliteit van de lichaamssappen
en ook de ledematen stonden onder invloed van de zon, de maan en de planeten en hun posities in de tekens van de dierenriem.
Bij het stellen van een diagnose werd vaak een horoscoop opgesteld voor het tijdstip waarop het ziektebeeld
zich het eerst openbaarde. Hieruit werd dan ook een prognose voor het verloop van de ziekte afgeleid en op welke tijdstippen
bepaalde medicinale of chirurgische behandelingen bij voorkeur verricht of vermeden dienden te worden.
Zo werd bij een aderlating, een veel toegepaste behandeling om de lichaamssappen in ‘evenwicht’ te brengen,
afgeraden om deze te verrichten op een ledemaat die beheerst werd door een teken waar de maan
zich op dat moment in bevond.
Volgens deze theorie waren de microcosmos, de macrocomos, de humoren, de
hoofdorganen en de
temperamenten van de mens volgens het volgende overzicht met elkaar verbonden.
humoren
element
eigenschappen
orgaan
temperament
wind
seizoen
zodiakale tekens
bloed
lucht
heet & vochtig
hart
sanguinisch
zuid
lente
Gemini, Libra & Aquarius
gele gal
vuur
heet & droog
lever
cholerisch
oost
zomer
Aries, Leo & Sagittarius
zwarte gal
aarde
koud & droog
milt
melancholisch
west
herfst
Taurus, Virgo & Capricornus
slijm
water
koud & vochtig
hersenen
flegmatisch
noord
winter
Cancer, Scorpio & Pisces
Gallée, J.H., “Mittelniederdeutsches Arzneibuch”, Jahrbuch des Vereins
für niederdeutsche Sprachforschung, 15 (1889), 105-149
[Internet Archive link].
Borchling, Conrad, “Die mittelniederdeutschen Arzneibücher”, Janus:
Archives internationales pour l’Histoire de la Médicine et la Géographie
Médicale, 7 (1902), 131-134, 175-179 & 245-251.
Willeke, Franz, Das Arzneibuch des Arnoldus Doneldey (Münster:
Aschendorff, 1912 [= Forschungen und Funde, Band III, Heft 5]).
Norrbom, Sven Erik, Das Gothaer mittelniederdeutsche Arzneibuch und seine
Sippe (Hamburg: Druckerei-Gesellschaft Hartung & Co., 1921 [=
Mittelniederdeutsche Arzneibücher, Band I])
[online link].
Windler, Ernst, Das Bremer mittelniederdeutsche Arzneibuch des Arnoldus
Doneldey (Neumünster: Wachholtz, 1932 [= Niederdeutsche Denkmäler,
nr. 7]).
Daems, Willem Frans, Boec van medicinen in Dietsche: Een Middelnederlandse compilatie van
medisch-farmaceutische literatuur (Leiden: E.J. Brill, 1967).
Lindgen, Agi, Ein Stockholmer mittelniederdeutsches Arzneibuch aus der
zweiten Hälfte des 15. Jahrhunderts (Stockholm [etc.]: Almqvist &
Wiksell, 1967 [= Acta Universitatis Stockholmiensis: Stockholmer
Germanistische Forschungen, nr. 5]).
Jansen-Sieben, Ria, De Pseudo-Hippokratische Iatromathematika in vier
Middelnederlandse versies (Brussel: Omirel/UFSAL, 1983 [= Scripta:
Mediaeval and Renaissance Texts and Studies, nr. 11])
[dbnl link].
Marcelis, K., De afbeelding van de aderlaat- en de zodiakman in astrologisch-medische
handschriften van de 13de en 14de eeuw (Brussel: Paleis der Academiën, 1986 [=
Verhandelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van
België, Klasse der Schone Kunsten, 48, Nr. 43]).
Weiler, A.G. (ed.), Chronologie, astrologie en gezondheid in een
handschrift van een zestiende-eeuwse Haagse non (Nijmegen: Centrum voor
Middeleeuwse Studies, 1989 [= Middeleeuwse studies, nr. 4]).
Gumbert, Johan Peter, “Annekin zal sterven”, in: W.P. Gerritsen, A. van
Gijsen & O.S.H. Lie (eds.), Een school spierinkjes: Kleine opstellen over
Middelnederlandse artes-literatuur (Hilversum: Uitgeverij Verloren, 1991
[= Middeleeuwse Studies en Bronnen, nr. XXVI]), pp. 80-82.
Huizenga, Erwin, “Parallelteksten in een astrologisch-medisch
compendium?”, in: W.P. Gerritsen, A. van Gijsen & O.S.H. Lie (eds.),
Een school spierinkjes: Kleine opstellen over Middelnederlandse artes-literatuur
(Hilversum: Uitgeverij Verloren, 1991 [= Middeleeuwse Studies en Bronnen,
nr. XXVI]), pp. 92-94.
Huizenga, Erwin, Een nuttelike practijke van cirurgien: Geneeskunde en
astrologie in het Middelnederlandse handschrift Wenen, Österreichische
Nationalbibliothek, 2818 (Hilversm: Uitgeverij Verloren, 1997 [=
Middeleeuwse Studies en Bronnen, nr. LIV]).
Huizenga, Erwin, Tussen autoriteit en empirie: De Middelnederlandse
chirurgieën in de veertiende en vijftiende eeuw en hun maatschappelijke
context (Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2003 [= Artesliteratuur in
de Nederlanden, nr. 2]).
Huizenga, Erwin, Het Weense arteshandschrift: Hs. Wenen,
Österreichische Nationalbibliothek, 2818 (Hilversum: Uitgeverij Verloren,
2004 [= Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden, nr. 10),
2 delen.
Huizenga, Erwin, Bitterzoete balsem: Geneeskunde, chirurgie en farmacie
in de late Middeleeuwen (Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2004).
De maan voorgesteld als een landloper. Miniatuur uit een in 1403 in Brugge voltooid handschrift van de Liber astrologiae van
Georgius Zothorus Zaparus Fendulus (Pierpont Morgan Library, New York, ms. M. 785, fol. 50v.)
Gallée, Johan Hendrik, “Prognostica”, Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde,
8 (1888), 159 [Internet Archive link].
Strubbe, Egied Idesbald & Voet, Léon Basile, De chronologie van de Middeleeuwen en de moderne tijden in de Nederlanden
(Antwerpen: Standaard-Boekhandel, 1960)
[KCG link /
KCG link /
KCG link] – een onveranderde herdruk verscheen in 1991 bij de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis (Brussel).
Braekman, Willy Louis, Der Scaepherders Kalengier: Een Vlaams
volksboek, naar het unieke exemplaar van de Antwerpse druk door Willem
Vorsterman van 1513 (Brugge: Marc Van de Wiele, 1985 [= Vroege
Volksboeken uit de Nederlanden, nr. 5]).
Gumbert-Hepp, Marijke, Computus Magistri Jacobi: Een schoolboek voor tijdrekenkunde uit 1436 (Hilversum:
Uitgeverij Verloren, 1987 [= Middeleeuwse Studies en Bronnen, nr. VII])
[dbnl link].
Besamusca, Bart, “Kwade dagen in de Middelnederlandse ridderromans?”, in:
W.P. Gerritsen, A. van Gijsen & O.S.H. Lie (eds.), Een school
spierinkjes: Kleine opstellen over Middelnederlandse artes-literatuur
(Hilversum: Uitgeverij Verloren, 1991 [= Middeleeuwse Studies en Bronnen,
nr. XXVI]), pp. 18-20.
Obbema, Pieter F.J., “Kalenders geven meer dan heiligendagen alleen”, in:
W.P. Gerritsen, A. van Gijsen & O.S.H. Lie (eds.), Een school
spierinkjes: Kleine opstellen over Middelnederlandse artes-literatuur
(Hilversum: Uitgeverij Verloren, 1991 [= Middeleeuwse Studies en Bronnen,
nr. XXVI]), pp. 131-133.
Pleij, Herman, “De oudste schaapherderskalender (1511) teruggevonden”, in:
W.P. Gerritsen, A. van Gijsen & O.S.H. Lie (eds.), Een school
spierinkjes: Kleine opstellen over Middelnederlandse artes-literatuur
(Hilversum: Uitgeverij Verloren, 1991 [= Middeleeuwse Studies en Bronnen,
nr. XXVI]), pp. 145-148.
Huizenga, Erwin, “Die conste vanden almenack: Astronomie in een
Middelnederlands verzamelhandschrift”, Queeste: Tijdschrift over
middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden, 1 (1994), 14-35.
van Gijsen, Annelies, “Tussen tijd en ruimte: De chronologie in de
Middelnederlandse Ashenden-vertaling”, in: E. Huizenga, O.S.H. Lie &
L.M. Veltman (eds.), Een wereld van kennis: Bloemlezing van de
Middelnederlandse artesliteratuur (Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2002
[= Artesliteratuur in de Nederlanden, nr. 1), pp. 63-83.
Reyneart, Joris, “Kwade en goede dagen in Middelnederlandse
handschriften”, in: O.S.H. Lie & J. Reynaert (eds.), Artes in context:
Opstellen over het handschriftelijk milieu van Middelnederlandse
artesteksten (Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2004 [= Artesliteratuur
in de Nederlanden, nr. 3]), pp. 79-98.
Gerritsen, Willem Pieter, “Mandeville en het astrolabium”, De Nieuwe Taalgids, 76 (1983), 481-495
[dbnl link].
Lantink-Ferguson, Annie Th., “Horologium viatorum of chilindrum”, in: W.P. Gerritsen, A. van Gijsen
& O.S.H. Lie (eds.), Een school spierinkjes: Kleine opstellen over Middelnederlandse artes-literatuur
(Hilversum: Uitgeverij Verloren, 1991 [= Middeleeuwse Studies en Bronnen, nr. XXVI]), pp. 107-110.
Lantink-Ferguson, Annie Th., “Drie tandwielsystemen voor een maankalender”, Gewina: Tijdschrift voor
de Geschiedenis der Geneeskunde, Natuurwetenschappen, Wiskunde en Techniek, 22 (1999), 195-220
[Huygens ING link].
Cramer-Peeters, E., Braekman, Willy Louis & Gysseling, Maurits, “Een
Middelnederlandse ziekte- en jaarprognose uit Aardenburg”, Verslagen en
Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde
(Nieuwe Reeks) (1966), 355-374.
Jansen-Sieben, Ria, “Middelnederlandse jaarprognosen”, Verslagen en
Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en
Letterkunde (1971), 211-266.
Jansen-Sieben, Ria, “Middelnederlandse jaarprognosen II: Zestiende-eeuwse
meteoro-gnostische voorspellingen”, in: J. Veremans (ed.), Liber amicorum
Prof. Dr. G. Degroote (Brussel: Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij
voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, 1980), pp. 57-71.
van Kampen, Hinke, Pleij, Herman, Stumpel, Bob, Venmans, Annabel &
Vriesema, Paul, Het zal koud zijn in ’t water als ’t vriest:
Zestiende-eeuwse parodieën op gedrukte jaarvoorspellingen (Den Haag:
Martinus Nijhoff, 1980) [dbnl link].
van Dijk, Hans, “Een weervoorspelling uit de zestiende eeuw”, in: H. van
Dijk, M.A. Schenkeveld-van der Dussen & J.M.J. Sicking (eds.), In de
zevende hemel: Opstellen voor P.E.L. Verkuyl over literatuur en kosmos
(Groningen: Passage, 1993), pp. 109-113.
de Vries, Matthias, “Die Cracht der Mane, door Heynric van Hollant”,
Verslagen en Berigten uitgegeven door de Vereeniging ter bevordering der
Oude Nederlandsche Letterkunde, 4 (1847), 5-22
[Google
Books link] – naar een afschrift van Johannes Clarisse – herdrukt in:
Napoleon de Pauw, Middelnederlandsche gedichten en fragmenten: Eerste
deel. Geestelijke en zedelijke gedichten (Gent: A. Siffer, 1893/97 [=
Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde, Reeks 3,
nr. 8]), pp. 203-233; Lena C. de Beer, “Die Cracht der Mane”,
Urania: Officiëel Orgaan van het Nederlandsch Genootschap voor Astronomie en
Moderne Astrologie, 3 (1909), 116-118, 155-157, 192-196 &
216-219.
Braekman, Willy Louis, “Onbekende Middelnederlandse maanvoorzeggingen uit
Brugge”, Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Academie voor
Nederlandse Taal- en Letterkunde (1977), 153-189.
Gerritsen-Geywitz, Gisela & Lie, Orlanda S.H., “Een Middelnederlands
lunarium in een Ovidius-handschrift”, in: A.M.J. van Buuren, H. van Dijk,
O.S.H. Lie & F.P. van Oostrom (eds.), Tussentijds: Bundel studies
aangeboden aan W.P. Gerritsen ter gelegenheid van zijn vijftigste verjaardag
(Utrecht: HES Uitgevers, 1985 [= Utrechtse Bijdragen tot de Mediëvistiek,
nr. 5]), pp. 115-137 & 342-344.
Koppmann, Karl, Das Seebuch (Bremen: Verlag von J. Kühtmann’s Buchhandlung, 1876 [= Niederdeutsche
Denkmäler, Band I]) [MDZ link]
– met een zeevaartkundige inleiding door Arthur Breusing en een glossarium door Christoph Walther.
Braekman, Willy Louis, “Magische experimenten en toverpraktijken uit een
Middelnederlands handschrift”, Verslagen en Mededelingen van de
Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde (Nieuwe Reeks)
(1966), 53-118.
Kool, Marjolein, “Op zoek naar de bron van een bijzonder
arithmeticatractaat”, in: W.P. Gerritsen, A. van Gijsen & O.S.H. Lie (eds.),
Een school spierinkjes: Kleine opstellen over Middelnederlandse
artes-literatuur (Hilversum: Uitgeverij Verloren, 1991 [=
Middeleeuwse Studies en Bronnen, nr. XXVI]), pp. 104-106.
Wackers, Paul, “In ’s hemelsnaam: Hemelbenamingen in het
Middelnederlands”, in: W.P. Gerritsen, A. van Gijsen & O.S.H. Lie (eds.),
Een school spierinkjes: Kleine opstellen over Middelnederlandse
artes-literatuur (Hilversum: Uitgeverij Verloren, 1991 [=
Middeleeuwse Studies en Bronnen, nr. XXVI]), pp. 175-177.
Kool, Marjolein, Die conste vanden getale: Een studie over
Nederlandstalige rekenboeken uit de vijftiende en zestiende eeuw, met een
glossarium van rekenkundige termen (Hilversum: Uitgeverij Verloren, 1999
[= Middeleeuwse Studies en Bronnen, nr. LXIV]).
Poulle, Emmanuel, “L’horloge planétaire d’Henri Arnault de Zwolle”, Scientiarum Historia,
28 (2002), 31-46.
Madoc: Tijdschrift over de Middeleeuwen, 17 (2003), nr. 4 – themanummer: “Eeuwig gaat voor ogenblik.
Tijd en de Middeleeuwen”:
Mostert, M., “Middeleeuws tijdsbesef”, 195-199.
Raaijmakers, J., “Ontstijgen aan de tijd. De annales necrologici van Fulda”, 200-207.
Verbist, P., “Over chronologie en intellectuele geschiedenis. Middeleeuwse auteurs en hun correcties op de christelijke
jaartelling (circa 990-1135)”, 208-214.
Gumbert, J.P., “In plaats van zakagenda’s. Laatmiddeleeuwse kalenderhandschriften”,215-222.
van Tongeren, L., “De tijd gemarkeerd. Over de relatie tussen tijd en liturgie”, 223-231.
Brandsma, F. & Haspels, J.-J., “Horologium magicum. Een gesprek met Jan-Jaap Haspels”, 232-243.
van Renswoude, I., “De keizer krijgt de tijd. Liturgische tijd en politieke geschiedenis in de kroniek van
Lobbes”, 244-253.
Brandsma, F., “Druk, druk, druk!”, 254-262.
Lie, O.S.H., “Eeuwigheid kent geen tijd. Kennisoverdracht in Middelnederlandse artesteksten”, 263-272.
Jansen-Sieben, R., “De levensstadia”, 273-281.
Reynaert, Joris, “Astrologie en determinisme in Middelnederlandse teksten omstreeks 1300”, Spiegel der
Letteren: Tijdschrift voor Nederlandse literatuurgeschiedenis en voor literatuurwetenschap, 46 (2004), 105-131.
Reynaert, Joris, “Wereldbeeld en astrologie in Middelnederlandse didactische literatuur (tot ca. 1400)”,
Nederlandse Letterkunde, 9 (2004), 210-236 [dbnl link].
van Schaik, J., “De traditie van de biologisch-dynamische landbouw: Astrologie en magie in de middeleeuwen (tot 1300)”,
Dynamisch Perspectief, nr. 4 (2004), 27-30.
Huizenga, Erwin, “Wetenschap in dienst van de fictie: Het gebed over de zeven planeten in de Malagis”,
in: B. Besamusca & J. Tigelaar (eds.), Karolus rex: Studies over de middeleeuwse verhaaltraditie rond Karel de Grote
(Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2005 [= Middeleeuwse Studies en Bronnen,
nr. 83]), pp. 167-180.
Reynaert, Joris, “Kalenders, astrologie, literatuur: De functie van het voorwerk in handschrift Groningen, UB, 405”,
in: R. Sleiderink, V. Uyttersprot & B. Besamusca (eds.), Maar er is meer. Avontuurlijk lezen in de epiek van
de Lage Landen Studies voor Jozef D. Janssens (Leuven [etc.]: ???, 2005),
pp. 256-282.
van Gent, Robert Harry, “Het sterrenlied in het Hollandse zeevaartonderwijs: Berijmde instructies
voor het vinden van de sterrenbeelden en het uur van de nacht”. Gewina: Tijdschrift voor de
Geschiedenis der Geneeskunde, Natuurwetenschappen, Wiskunde en Techniek, 28 (2005
[2006]), 208-221 [Huygens
ING link].
Reynaert, Joris, “Met de zodiak op drift: Structuur en ‘stemmen’ in Jan van Leeuwens «Vanden seven teekenen der
sonnen»”, Queeste: Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden, 12 (2005), 97-126
[dbnl link].
Reynaert, Joris, “Middelnederlandse zonzodiologia”, Tijdschrift voor Nederlandse Taal- & Letterkunde,
122 (2006), 70-88 [dbnl link].
Chardonnens, L.R., “Cijferen met middeleeuwse kopiisten en moderne filologen”. Madoc: Tijdschrift
over de Middeleeuwen, 21 (2007), 10-19.
Hoogendoorn, K., “De werken van de meetkundige rekenmeester Sybrandt Hansz. Cardinael (1578-1647)”,
De Boekenwereld: Tijdschrift voor boek en prent, 23 (2007), 276-290.
Hebing, R., “(Bij)geloof en bescherming: Een Hemelsbrief als amulet in een laat-middeleeuws
Engels gebedenboek”, Madoc: Tijdschrift over de Middeleeuwen, 23 (2009), 204-214.
