Pakken de overheden moslimextremisme wel goed aan?

Gerard 't Hooft

"We gaan ze uitroken uit hun holen", zei President Bush na de 9-11 aanvallen. Die terroristen kunnen niet hard genoeg worden aangepakt. Militairen werden er op afgestuurd, en vandaag worden in Nederland Siriëgangers opgespoord en zo mogelijk berecht. Verregaande veiligheidsmaatregelen worden genomen met name op vliegvelden. Helpt het allemaal? Niet zo heel erg goed, lijkt me.

Als wetenschapper heb ik geleerd dat het stellen van de juiste vraag dikwijls nog moeilijker is dan het beantwoorden ervan. Voordat we de vraag juist gaan stellen, en voordat we beginnen met het zoeken naar antwoorden, moeten we eerst wat meer moeite doen het verschijnsel van godsdienstextremisme beter te begrijpen.

Een middelbare schoolleraar van mij liet zijn klas wel eens weten wat hij allemaal verkeerd vond aan het onderwijscurriculum. Er moet een vak "Menskunde" komen, stelde hij. De klas reageerde niet. Wij begrepen helemaal niets van menskunde, maar dat wisten we nog niet. Pas met de jaren, en met de ervaringen in het doen van wetenschappelijk onderzoek, krijg je het gevoel een heel klein beetje beter te begrijpen hoe wij in elkaar zitten en wat ons drijft. Pas dan zie je ook hoeveel onbegrip er heerst in de wereld. Slechts een enkele keer horen we psychologen belangrijke dingen vertellen over menselijk gedrag. Psychologie lijkt mij een belangrijker wapen tegen terroristen dan alle militaire geweldsmiddelen. Ik ben geen psycholoog, dus ik moet het doen met het beetje levenservaring dat ik nu heb.

Hoe e.e.a. in zijn werk gaat zie je pas duidelijk als je naar opgroeiende kinderen kijkt. Je ziet hoe ongelofelijk snel ze leren spreken, staan, lopen, dingen doen die oudere kinderen en volwassenen ook kunnen. Er is een enorme drijfkracht om de dingen goed te doen, en je ziet hoe ze daar, met vallen en opstaan, uiteindelijk in slagen. Aan wil en ijver ontbreekt het niet. Daarna gaan ze zich specialiseren, de één kan beter sporten dan de ander, een ander kan mooier muziek maken, weer anderen slagen erin hun scooters op te voeren, en er zijn kinderen bij die ware bollebozen zijn met computers, enzovoort. Waar komen die verschillen vandaan?

Merk op dat kinderen heel goed de wereld om zich heen observeren. Als ze zien dat ouderen geheel in vervoering kunnen raken van mooie muziek, willen ze ook muziek gaan maken. Als ze zien dat oudere kinderen er gek op zijn hard te kunnen racen met hun scooters, dan willen ze dat ook kunnen. Zelf zag ik toen ik klein was hoe wetenschappelijke ontdekkingen zoals de kernenergie de wereld konden veranderen; dat wilde ik dus ook kunnen, en daarom werd ik natuurkundige.

Heel veel kinderen zien hoe hun ouders zich voor de televisie opwinden over de capriolen van hun voetbalidolen. Dan willen ze zelf ook topvoetballer worden, en kijk eens hoe handig ze in korte tijd leren met die bal om te gaan!

Dit is een prachtig mechanisme. Iedereen wordt expert ergens in, en dat hebben we nodig ook. Dit zijn de krachten waar de menselijke samenleving op drijft. In de meeste gevallen hoeft niemand in te grijpen. Jongeren ontdekken zelf hun plaats in de samenleving. Helaas echter, gaat dat soms fout.

Dat begint al met het voetballen. Hoeveel mensen volgen niet ademloos de wereldbekerwedstrijden? Twee miljoen? Vijf miljoen? Dat zijn dan ook de aantallen kindertjes die geïnfecteerd raken met het idee dat ze topvoetballer moeten worden. Maar dan is er een probleem. Ons land heeft geen vijf miljoen topvoetballers nodig. Het overgrote deel gaat het dus niet halen. Ook in de muziek zie je grote aantallen fantastische talenten, maar hoeveel talentvolle musici wil een samenleving hebben? Meer dan het aantal benodigde voetballers, maar ook hier zal de concurrentie moordend zijn. Ziehier nu het probleem: er ontstaat een mismatch. Het mechanisme dat ik beschreef moet zijn ontstaan toen er nog maar weinig mensen waren. Voor ieder talent was nog wel plaats. Meestal, maar de wereld is altijd hard geweest: is er geen plaats meer voor je? Jammer. Zie maar wat je gaat doen.

Wat ga je dan doen? Dan zoek je iets anders, maar het mechanisme blijft hetzelfde. Je kijkt naar die activiteiten die de mensen aangrijpen. Je ziet op de TV hoe je indruk kunt maken op anderen. Inmiddels heb je moeten ontdekken dat de wereld harder in elkaar zit dan je dacht. Nog steeds is de drijfveer: ik wil iets doen, ik wil rijk worden, macht krijgen, iets betekenen, ontzag inboezemen. Met voetballen ging het niet, mijn muziektalenten zijn ook niet afdoende, dus wat nu?

Er kan nu van alles gebeuren. Ouders, scholen, overheden, maatschappelijk werkers, hebben hier een heel belangrijke rol te spelen. Er zijn allerlei specialiteiten waarvan we liever niet willen dat jongeren zich daarop toeleggen. Zelf zullen ze dat ook niet graag willen, maar het kan gebeuren dat een jongere geen andere uitweg kan verzinnen. Ze kunnen de misdaad ingaan, en ze kunnen ook extremist worden. En let wel: zelf weten ze absoluut niet wat hen drijft. Ze hebben nooit "menskunde" geleerd.

Waar het mij nu om gaat is hoe de samenleving reageert op de acties van de extremisten. Er worden militairen op afgestuurd, regeringsleiders die enorm veel indruk maken houden er speeches over. Overal worden maatregelen genomen. Vliegvelden worden verbouwd. Het is duidelijk: als je echt aandacht wil dan moet je terrorist worden! Zo'n Osama Bin Laden was machtiger dan de Amerikaanse president, en waar kwam Osama nou vandaan? Uit een hol in de grond, lijkt wel. Het kan niet anders, hier moet een magische aantrekkingskracht van uitgaan (al kwam hij niet uit de grond, maar uit een rijke Arabische familie, als ontspoorde jongere).

Deze krachten op jongeren zijn zo sterk dat ze zelfs bereid zijn zelfmoordacties uit te voeren. Eventjes de aandacht van de hele wereld krijgen en dan dood gaan, men heeft het er kennelijk voor over. En die religie? Ach, als dat verhaaltje er bij moet dan pakken we dat wel mee. Wel moeten we serieus klinken, dus de geringste spot met het religieuze verhaal zal niet worden getolereerd.

En nu dus de vraag, wat doen we hier tegen? In de eerste plaats de volgende overweging: moslimextremisme, net als iedere andere vorm van extremisme, moet je als een gevaarlijke besmettelijke ziekte zien. Als je dit extremisme wilt tegengaan moet je de ziekte bestrijden, niet de patiënt. Die laatste kun je met militair geweld doden, maar dan is de ziekte allang doorgegeven. Nee, het is de ziekte die we moeten aanpakken.

We hebben al wel eens gezien wat je kunt doen. Toen er enige tijd geleden in een Deense krant spotprentjes verschenen over Moslims waren het vooral de extremisten die uiterst fel reageerden. De boodschap was duidelijk: worden we niet serieus genomen? Dat is het ergste wat je met ons kunt doen. Dan worden we woest.

Maar dit is juist wel wat we moeten gaan doen: laten zien dat we ze niet serieus nemen. Spotprentjes plaatsen in de kranten, of beter nog, op het internet. Grappen maken over die 72 maagden die in de hemel op je staan te wachten na je zelfmoordaanval ("weet je waarom ze altijd maagd blijven?"), gemakkelijker kan het niet. De achilleshiel van de extremisten is het idiote godsdienstidee dat ze nodig hebben om zichzelf te rechtvaardigen. Als de westerse wereld en masse laat zien hoe bespottelijk we dat vinden dan valt één van de belangrijkste bestaansredenen weg. Of de patiënt dan onmiddellijk geneest is de vraag, maar dat het anderen ervan zal weerhouden ook die kant op te gaan lijkt mij zeer waarschijnlijk. Humor als wapen, kost maar weinig en zal efficiënt zijn. Mijn voorstel is de kranten en het internet ermee te vullen.

Blijft de vraag wat die jongeren met hun talenten dan wel moeten doen. We moeten in deze wereld ervoor blijven zorgen dat er voldoende verschillende specialisaties overblijven waar iemand zijn talent kan waarmaken. Voor de meest uiteenlopende expertises willen we prijzen instellen en voor eerbetoon zorgen. Er zijn nu meerdere miljarden mensen. Ieder individu moet een unieke eervolle en gerespecteerde plek kunnen innemen in de wereld. Dat is de formule voor een vreedzame samenleving, maar het zal een hele kluif blijven om de ongewenste niches dicht te houden, de niches waar al die mensen in kunnen gaan zitten die op de verkeerde manier willen proberen aandacht en respect af te dwingen.

Ja, zo zult U wel zeggen, en wat moeten we nou met die Koerden die op een berg vastzitten, omsingeld door Isis-idioten? Moeten we daar nou cartoons over in de Telegraaf gaan zetten, en dan wachten tot die Isis tot inkeer komt? Helaas, daar zijn we nu veel te laat mee. De miltaire oplossing is symptoombestrijding, maar zal helaas wel noodzakelijk zijn. Het lijkt me dan wel verstandig om in de pers zo veel en vaak mogelijk die Isis als een stel volstrekte imbecielen af te schilderen, en vooral het 'gedachtengoed' dat ze hanteren belachelijk te maken. Ook zult U gemerkt hebben dat de bovenstaande tekst slechts van toepassing lijkt te zijn op de drijfveren van Nederlandse, of Europese, jongeren, terwijl die Isis toch voornamelijk uit Arabieren bestaat? Wel, ik meen dat de verschillen kleiner worden als je onder de verflaag van de cultuur kijkt. Ook, misschien wel juist ook, Arabische jongeren zullen het probleem voelen dat ze belangrijk willen wezen, terwijl er in hun wereld geen plaats voor hen lijkt te zijn. We moeten constateren dat ze, om één of andere reden, nu hun heil in de Islam zijn gaan zoeken. Ik zou benieuwd zijn naar de resultaten van denkbaar onderzoek op dat terrein: waarom zoeken die mensen, vandaag nog meer dan vroeger, hun heil in de Islam? Wat er over geloven en over vrouwen wordt beweerd is ronduit belachelijk. Hoe mensen er in slagen elkaar al die idiotie aan te praten gaat ook mijn pet teboven. Ze lijden aan een wel heel besmettelijke ziekte, maar die moet te genezen zijn. Ik moet nog meer menskunde gaan studeren.

Om mijn visie op de recente gebeurtenissen kracht bij te zetten ook nog dit: natuurlijk is het niet voor het eerst in de wereldgeschiedenis dat ontspoorde jongeren door idiotie bevangen raken en zich verenigen in een gewelddadige opstand tegen de Westerse samenleving, waar alles draait om prestaties. Je bent wel heel slim, maar opvallen door bijzonder te presteren lukte even niet. Dan moet je wel je wrok afreageren op de “gevestigde orde”. In de jaren ’60 en ’70 had je de “Rote Armee Fraction”. Zij hadden het linkse ideaal, nog extremer dan het communisme, omarmd; ogenschijnlijk iets heel anders dan het Moslimextremisme, maar verder klonk de boodschap precies eender: de wereld moest veranderd, krankzinnige wetten moesten de democratie vervangen. De verschillen tussen toen en nu zijn totaal insignificant.

Wanneer gaan beleidsmakers en strategen echt proberen te begrijpen wat hier aan de hand is? Ziehier mijn voorspelling: als over een jaar of tien het Isisgevaar is afgewend gebeurt er eerst een tijdje niets en daarna komt er een ander ideaal, even krankzinnig, even extreem, even fanatiek, even gewelddadig. Jongeren die zich verstoten voelen door de prestatiemaatschappij vinden dan weer een nieuwe manier om van zich te doen spreken. Als we dat willen voorkomen moeten we het werkelijke probleem beter leren beheersen.